Kermis

Onstaan van de kermis.

Kermissen zijn een deel van ons erfgoed en maken al eeuwen deel uit van ons dorpsleven en hun inwoners. Kermis komt van het woord Kerkmis, een H. Mis bij de inwijding van een nieuwe kerk. De oudste delen van de kerk van Well dateren uit de twaalfde eeuw en als zovele dorpen met een roemruchte historie, moet Well sinds die tijd zijn Vituskerk en Kerkmis hebben gehad. Want Kermis betekent feitelijk Kerkmis en elk jaar opnieuw herdachten de Wellenaren de wijding van hun Vituskerk met een groot feest. Bij elke jaarlijkse herdenking aan de inwijding van de kerk hadden de mensen vrij. Voor de meeste boeren was dat zelfs de enige dag in het jaar. Het bijwonen van de H. Mis was verplicht. Geen probleem, want je kon er een aflaat mee verdienen. En waar jaarlijks volk komt, is nering en komt de speelman mee. En de vuurspuwer, de googelaar, de vioolspeler. DE kermis bracht handel met zich mee waardoor men er vanalles kon kopen. Ieder jaar werd de inwijding grootser gevierd en werd het een volksfeest. Het had altijd een religieus karakter maar op zeker moment kwam de aandacht meer te liggen op wat er buiten dan in de kerk gebeurde. 

De cholera-uitbraak in Nederland in 1866-1867 was een epidemie van cholera die begon in de lente van 1866. Er vielen als gevolg van deze epidemie 21.000 doden (op een bevolking van 3.5 miljoen mensen). In de Staatscourant van 15-08-1866 werden veel maatregelen aangekondigd die de gemeentes moesten uitvoeren. In de gemeente Bergen waren dat jaar onder de maatregelen van bijzondere aard: " geene danspartijen of nachtgelagen (drinkpartijen) in de herbergen bij gelegenheid van kermissen enz." 

Kermis in Well.

De laatste zondag en de drie daarop volgende dagen van augustus is de Wellse Kermis. Op en rond het kerkplein aan de Maas stonden kraampjes en attracties. Na de oorlog werd er een plein ingericht voor de kermis op het voormalige terrein van de gebombardeerde Mareschaussee kazerne. Tegenwoordig viert Well haar jaarlijkse kermis van vrijdag t/m dinsdag op het kermisplein in de Grotestraat en in MFC de Buun. Diverse cafés zoals Walaria, Cloggy, Onder de Linden, het Veerhuis en Vink zijn in de loop der jaren gesloten. De kermis werd in vroegere jaren gehouden rond 15 juni, het naamfeest van St. Vitus, de patroonheilige van onze kerk. Maar omdat het in juni een drukke tijd is met de oogst binnenhalen en andere werkzaamheden, heeft men dus de kermis verplaatst naar de laatste zondag van augustus. Bekend is dat al in 1871 de Vituskermis op 15 juni werd afgeschaft.

Veel mensen waren lid van de spaarkas die in elk café hing. Op kermis-vrijdag kon de enveloppe met gespaard kermisgeld bij de kastelein opgehaald worden. Een keer per jaar werd de rente van het geld verteerd op het spaarkasfeest. 

Dagen van te voren was men in huis bezig met de z.g. kermispoets, een speciale schoonmaakbeurt, er kwamen immers kermisgasten. Ook de tuin werd extra aangeharkt en zelfs de stallen bij de boeren zagen er tip top uit. Het bezoek kreeg een rondgang door huis, erf en het vee moest bezichtigd worden. Ook werd er voor een uitgebreide warme maaltijd gezorgd. Vlaai werd gebakken en voor 's avonds bij de broodmaaltijd maakte men grote koude schotels. Bleven er gasten slapen, dan deden ze dit op een z.g. kermisbed. Er werd een canapé voor gebruikt of matrassen werden op de grond gelegd.

De mensen 'hielden' dan echt kermis, het was vaak de enige keer in het jaar dat je uitging en bezoek kreeg. Op zondag was je eindelijk Kermis-verreg, klaar dus voor het feest. Eerst werd er Sacramentsprocessie gehouden na de hoogmis en daarna gingen de cafés open. Op zondag werd niet gedanst. Maandag, dinsdag en woensdag van 10.00 uur tot 14.00 uur werd er matinee gehouden. Van 14.00 tot 17.00 uur was er verplicht sluiten. Iedereen kreeg zo de gelegenheid om thuis te gaan eten. Veel Wellenaren, die dat niet zagen zitten, togen na de middag naar de kermis in Wemb, net over de grens.

Kermiszondag in 1925. Rechts staan de kermiskraampjes klaar, maar eerst is er nog Sacramentsprocessie.

Dagblad voor Noord-Limburg 06-08-1958.

Kameraden op weg naar het Matinée in café-zaal Walaria met Wellse kermis in 1959. Op de achtergrond de winkel van Drika Rutter in de Grotestraat.

Ai Hebben met Karel Peters en Sjaak Smits. Nog net te zien: Sraar van Sjeng van Vegchel.

Bèr en Ela Simons-Elbertse, gefotografeerd vanaf hun huis met Wilma en Hans, kermis 1955. Links de 'schuutjes'.

De kermis op het plein startte om 14.00 uur. 

Vertier was er van de firma Verstappen uit Uden. In plaats van de huidige botsauto's stonden er schuitjes In ons dialect 'schuutjes' en  je probeerde zo hard te schommelen, dat je boven het zeil raakte. Deze familie Verstappen staat tot heden nog steeds op de kermis met de derde en vierde generatie.

Palmen Gradje uit Siebengewald verkocht jarenlang paling, makreel en andere soorten vis in zijn kraam, die dan, eerst bij Wiel Linders voor de deur en later aan de Kasteellaan nabij zaal Klabbers stond. Toon van Wiel Linders vertelde, dat hij van zijn vrienden het rijkste was met de kermis. In zijn vroege jeugd had hij een 'baantje' gekregen van Palmen Gradje. Tonny moest de straat schoonhouden rondom de kraam en kreeg daar maar liefst 5 gulden per dag voor!  Zijn vriendjes moesten destijds met enkele kwartjes per dag zien rond te komen....

In vroegere jaren was het een traditie om op woensdagavond, als teken dat de kermis was afgelopen, een kermispop van stro te verbranden. 

In de jaren zijn veel attracties aangepast aan de tijd. De carrousel was tot  2010 nog steeds dezelfde als in vroegere jaren, maar is nu ook vervangen door een moderne uitgave. Vrijdagavond  beginnen de attracties op het kermisplein te draaien. 

Gezegdes:

Van een koude kermis thuiskomen - Teleurgesteld worden.
Als je de stilte uit Kerstmis weghaalt, houd je een kermis over - Een minder bekend en meer stichtelijk gezegde, waarvan de betekenis voor zich spreekt.
Het is kermis in de hel, de duivel heeft kermis en Het is duiveltjeskermis - Gebruikt bij regen en zonneschijn tegelijkertijd.
Het is daar kermis - Daar wordt flink ruzie gemaakt.
Het is niet overal kermis waar het vaantje uitsteekt - Niet alles is zoals het op het eerste oog lijkt.
Zij verstaan als twee dieven op de kermis - Zij kunnen bepaald niet goed met elkaar opschieten.
Een bonte kermis - Een kleurrijke situatie, een dolle boel.

Een eeuwenoud kermisversje:

"Slecht is het dorpje, waar en wis,
  Waar het niet eens kermis is.
  Kermis, kermis moet er wezen,
  Kermis moet ook zijn geprezen.
  Want de ware kermisvreugd
  Maakt den mensch eerst regt verheugd".

Een ander rijmpje verklapt ons, waar tegelijk met Well nog meer Kermis wordt gevierd:

"Op de laatste zondag van August
viert men kermis naar hartelust
te Well en te Weem,
te Hassum en Veen,
te Sambeek en Mook
en te Broekhuizen ook."

Met Weem is het naburige Duitse Wemb bedoeld en met Veen het bij Xanten gelegen dorp van die naam. 

De stamgasten van de ronde tafel bij café 'Walaria' in 1983.

v.l.n.r. Vic Timmermans - Ger Reijnders - John Eickmans - Gerrit Baltissen - Sraar Klabbers - Ger Reiniers (Mr. Pike) en Sraar van Opbergen.

Venloosch Nieuwsblad 15-09-1904.

Men schrijft ons uit Weeze, Rheinland: De kermis verzetten".
Wemb is een dorp, Hees en Baal zijn maar gehuchten, kunnen dus op den naam ‘dorp’ geen aanspraak maken. Dit dorp en de twee gehuchten vormen ééne parochie, vieren dan ook op den zelfden tijd kermis.
Te Well en te Wem, Te Hassum en in het Vem, Te Sambeek en te Mook En te Groesbeek ook, zegt een oud rijmpje. 
Te Wemb vond men het wel eens aardig de kermis te verzetten.
Waarom ook niet? Menschenzin is menschen leven", zei de mottige, "en de keizer, kon er niks aan doen". 
De toonaangevende persoonlijkheid van Wemb liet ieder jaar eene danstent “aanrukken", en de jongelui vonden dat heel aardig; de toonaangevende persoonlijkheid van Hees meende, dat hij voor zijn collega te Wemb niet behoefde onder te doen en zoo kwam het vorig jaar ook te Hees een danstent. Het behoeft wel niet gezegd te worden, dat de goede verstandhouding tusschen deze “toonaangevenden” veel leed. Met Staring kon men gerust zeggen: “Hun vriendschap was in gram verkeerd". 
Als 't Wembsche kermis was, regende het immer. Plezierig is dat nu wel niet. “Brrr! van boeten en van binnen nat".
Dit was wel eene reden om de kermis te verzetten". Hees en Baal konden zich hier echter niet mee vereenigen, en zoo is het gebeurd in 't droge jaar 1904, dat Wemb kermis vierde den laatsten Zondag in Augustus, Hees en Baal den tweeden Zondag in September. Men mocht wel dansmuziek heuden, maar eene danstent mocht niet komen. 
Maar, hoe gauw is eene beugelbaan in een danszaal herschapen; de ring wordt uitgegraven en ... fertig ist die Kiste!
't Was druk Zondag.
De vroegere burgemeester van Weeze, von Groote, kwam met een vijftig vreemdelingen van de arbeiders-kolonie St. Petrusheim. Als de wagens en rijtuigen stil stonden, trad eene eenvoudige landbouwer naar voren om von Groote hartelijk te bedanken voor al wat hij voor de gemeente Weeze en de kolonie St. Petrusheim gedaan had. De burgemeester was diep bewogen. In het hotel Bosser was de ontvangst schitterend. De Weezer fanfare gaf een welgeslaagd concert. Met den trein van acht uur vertrok von Groote. Een luid gejuich steeg op als de trein zich in beweging zette; de fanfare speelde een opgewekten marsch.

Maakten de huisvrouwen vroeger de schotels zelf, in de moderne tijd van de jaren '80 werden voor de kermis de bestellingen gedaan. De befaamde koude schotels van Wil Schonenberg, gingen als zoete broodjes over de toonbank..... Voor Wil en haar personeel betekende dat vaak: de hele nacht doorwerken.

Dat gold overigens ook voor o.a. de bakker, de groenteman en de slager.

Wellse gezegdes:

Aachterum is kermes: Kom maar achterom, want de voordeur is op slot.

Zien keuntje haj kermes! : Hij kreeg flink voor de broek!

Al ston d'r kräöm, 't is nie aldaag kermes : Hou bij alles maat, ook al is er overvloed.

Kermeskaost:

Kermiskost is goed eten.  Heel vroeger dikwijls bestaande uit aardappelen met snijbonen en witte bonen (witte keuntjes ien 't gras) en een flink stuk gekookte ham ( "gekokte scheenk"). Als toetje: Riestepap mit zwarte proeme.

Ook begon men de warme maaltijd met lekkere kermissoep. Dit was soep getrokken van een flink stuk niet te mager rundvlees. Want op de soep moesten grote vetogen drijven. In die soep zaten mergballetjes, gemaakt van merg, beschuiten en eieren. Het soepvlees zat er niet in, dat werd gebruikt voor de koude schotel.....

Een kermesbed is een noodbed, vroeger voor de kermisgasten.

Kermesvreejer: Meisje of jongen waarmee men gedurende de kermis uitging en kermis vierde.

Enne kermesvreejer en enne mop, die ette duk zemar ôp!